Karpaty Naszym Domem

Piotr Kłapyta

Jednym z najbardziej fascynujących zagadnień kształtowania fenomenu kulturowego Karpat jest wpływ pasterskiej ludności pochodzenia bałkańskiego, zwanej Wołochami. Skomplikowane, liczące ponad tysiąc lat dzieje tego ludu trwale wiążą się z zawiłymi dziejami Bałkanów i Europy Środkowej. Wołosi, jako migranci, stanowili z jednej strony czynnik innowacyjności, przynosząc w Karpaty odmienne rozwiązania gospodarcze, z drugiej jednak ich kulturę materialną i duchową cechowała znaczna archaiczność. Migracje wołoskie doprowadziły do transferu nie znanych wcześniej technologii gospodarowania w górach (wyrób sera podpuszczkowego, pasterstwo wysokogórskie, gospodarcza wspólnota pasterska) oraz do zespolenia i ujednolicenia elementów kulturowych w obrębie łuku Karpat.

Wołosi stanowią odrębny etnos w dziejach Europy Południowej i Środkowej, który z przyczyn historycznych i społecznych (struktura plemienna, rozproszenie i brak wspólnego języka) nie przerodził się w odrębny naród (Czajkowski 2008a). Pod zbiorczą nazwą Wołochów rozumie się szereg grup etnicznych, tworzących wewnętrzne struktury archaicznych klanów rodowych, które w przeciągu dziejów wtapiały się w lokalne społeczeństwa, zatracając stopniowo cechy wspólnoty plemiennej. Mimo tych przemian Wołosi, jako wspólnota pierwotnie pasterska, odznaczała się pewną hermetycznością (Reinfuss 1959), co pozwoliło zachować do dziś jej relikty wśród licznych współczesnych grup zamieszkujących Karpaty. W Karpatach północnych Wołosi wnieśli istotny wkład w formowanie wspólnoty kulturowej grup góralskich (ruskich, polskich i słowackich) przekazując im górski system gospodarki pasterskiej, słownictwo i wzory kulturowe; w Karpatach południowych etnos ten dał zaś początek narodowi rumuńskiemu. Napływający w Karpaty północne etnos wołosko-ruski wyróżniał, w stosunku do zamieszkujących je grup, obrządek wschodni. Wołosi od X wieku byli bowiem chrześcijanami obrządku prawosławnego, co uwarunkowane było wielowiekowymi historyczno-kulturowymi związkami z Bizancjum. O Wołochach nie należy pisać jednak jedynie czasie przeszłym. Współcześnie stosunkowo liczna (200 - 300 tysięcy) archaiczna wspólnota wołoska (aromańska) żyje i gospodaruje nadal na południowych Bałkanach (Grecja, Albania, Macedonia, Bułgaria, Chorwacja; Nowicki 1998, Olszański 2000).

Wbrew krążącym stereotypom nie należy Wołochów ograniczać jedynie do wędrownych grup pasterskich (Wołochów-pasterzy), bowiem część z nich dobrowolnie bądź pod przymusem przechodziła na półosiadły tryb życia prowadząc gospodarkę pastersko-rolniczą (Wołosi-gospodarze). W okresie średniowiecza Wołosi byli także samodzielnym podmiotem politycznym, wśród którego wykształciła się typowa dla tamtych czasów struktura społeczna z warstwą rycerską (np. jazda wołoska z Mołdawii licząca 400 koni walczyła w 1410 r. pod Grunwaldem), duchowieństwem, wykształconymi rzemieślnikami, kupcami, artystami i przywódcami lokalnych społeczności – kniaziami (sołtysami). Powszechnym zjawiskiem w XIV-wiecznej Polsce i na Węgrzech była nobilitacja w zamian za zasługi wojenne i przechodzenie Wołochów-kniaziów czy Wołochów-rycerzy do stanu szlacheckiego, dając w ten sposób początek znanym rodom arystokratycznym (Dzieduszyckim, Rydłowskim, Uhernickim, Stupnickim, Krechowieckim; Czajkowski 2008b). Z czasem jednak Wołosi utracili warstwy wyższe i zostali zredukowani do grup pasterskich, jedynie w Rumunii zdołali odrodzić się jako nowoczesny etnos – naród (Olszański 2000).

Pochodzenie nazwy

Najstarszym określeniem Wołochów było znane już w VII w. greckie słowo Vlah (Bλάχ) w liczbie mnogiej Vlachoi, które zostało przejęte przez Słowian południowych w niezmienionej formie Vlah, Vlachi, Vlasi, Vlachie, Vlech (Czajkowski 2008). Potocznie u Słowian południowych słowem vlach określało się pasterza owiec, natomiast u Węgrów Wołochów nazywano terminem olah.

Według T.A. Olszańskiego (2000) etymologia określenia wlah jest starsza i odnosi się do pobytu Wizygotów i Ostrogotów na Bałkanach w IV/V wieku. Według tej koncepcji słowo wlah wywodzi się od germańskich słów walh/wealh, które oznaczało początkowo człowieka posługującego się językiem celtyckim. W późniejszym okresie termin ten został szerzej zaadaptowany dla grup ludów mówiących językami zromanizowanymi. Nazwa ta jest więc egzoetnonimem (nazwą obcą), nadanym przez przedstawicieli innej grupy To samo pochodzenie mają słowa angielskie Wales – Walia, jako określenie krainy gdzie m.in. mieszkali zromanizowani Celtowie, Walonia – kraina romanizowanych Belgów, kanton Valais w Szwajcarii zamieszkały także przez zromanizowaną ludność. Późniejszym określeniem jest zrutynizowane (wschodniosłowiańskie) słowo Wołoch/Valach.

 Pochodzenie Wołochów

Pomimo ponad 150 lat badań geneza tego ludu stanowi problem złożony i kontrowersyjny i nie doczekała się do dziś ostatecznego wyjaśnienia. Współcześnie istnieją dwie, sporne teorie dotyczące pochodzenia Wołochów:

1. Hipoteza dako-rumuńska była forsowana w XIX wieku przez historyków rumuńskich, którzy uważali Wołochów za ludność autochtoniczną i w prostej linii przodków narodu rumuńskiego. W myśl tej hipotezy Wołosi stanowili grupy Daków zromanizowanych przez ponad 150 lat okupacji rzymskiej (106 - 271 r. n.e.), które po ewakuacji Rzymian w 271 r. schroniły się w Karpatach Południowych przed najazdem Gotów i Alamanów. Z tych „karpackich refugiów” rozprzestrzenili się zarówno na Bałkany, jak i w Karpaty północne. Przeciwko tej hipotezie świadczą jednak: brak przez ponad siedem wieków (do X wieku) wzmianek o większych grupach ludności romańskiej na terenie Karpat Południowych. Według źródeł historycznych ludność romańska zamieszkująca Dację została ewakuowana wraz z rzymskimi załogami wojskowymi. Badania lingwistyczne, wskazują także na brak kontinuum dako-wołosko-rumuńskiego, poświadczają one za to wyraźne związki języka rumuńskiego z językiem albańskim (iliryjskim), co pośrednio wskazuje na silne wpływy od południa.

2. Hipoteza południowo-bałkańska zakłada, że Wołosi pochodzą ze romanizowanej ludności trackiej, iliryjskiej i dackiej zamieszkującej południową część Bałkanów (Macedonia, Bułgaria, Serbia).  Trakowie i Ilirowie byli starożytnymi ludami indoeuropejskimi, które od epoki brązu zamieszkiwały Półwysep Bałkański (tereny na południe od Dunaju; ryc. 1). Po zajęciu tych terenów przez Rzym rozpoczął się długotrwały proces romanizacji (latynizacji) i asymilacji tych ludów z Rzymem (ryc. 2), który doprowadził do powstania zrębów wschodnioromańskiego języka (dialektu) wołoskiego. Dakowie trafili na Bałkany po podboju Dacji przez Trajana w 106 r. n.e. i po ewakuacji tejże prowincji w 271 r. ludność wołoska, trudniąca się górskim pasterstwem, podczas ekspansji Słowian na Bałkany w VI i VII wieku została częściowo wyparta na tereny górskie północnej Macedonii oraz zasymilowała się ze Słowianami i Awarami, prowadząc wspólną ekspansję w kierunku zachodnim (Chorwacja, Słowenia, Austria?) i północnym. Bliska współpraca Wołochów ze Słowianami pozwoliła na znaczne rozprzestrzenienie się plemion wołoskich podczas wędrówek ludów oraz liczne słowiańskie zapożyczenia językowe. Dane historyczne zaświadczają, że Wołosi byli obecni na terenie Bałkanów (Grecja, Bułgaria, Macedonia) przed ekspansją Słowian i wraz z Trakami i Ilirami zajmowali się wysokogórskim pasterstwem (Kurnatowska 1977). Po podbiciu tych terenów przez Słowian wraz z pasterzami albańskimi musieli składać daniny słowiańskiej starszyźnie (Felczak i Wasilewski 1985). Podobnie rzecz miała się na terytorium Panonii (Niziny Węgierskiej), gdzie ludy madziarskie przechodząc ze wschodu przez Karpaty w IX w., wyparły wcześniej mieszkających tam Słowian i Wołochów (Czajkowski 2008a). Reliktem tych najstarszych bałkańskich grup wołoskich są współcześni Aromanie, Maglenoromanie, Istroromanie i Karakaczanie zamieszkujący południowe Bałkany (Olszański 2000).

Z terytorium południowych Bałkanów pochodzą także najstarsze pisemne wzmianki o Wołochach, które znajdujemy w źródłach bizantyńskich (ryc. 3). W VIII wieku kroniki odnotowały w Macedonii Egejskiej miejscowość Vlahorihini, zaś w latach 976 - 980 n.e. sam lud, żyjący na terenach dzisiejszego pogranicza grecko-macedońsko-albańskiego (Olszański 2000; fot. 1). Znajdujemy tam informację, że w roku 976 między Jeziorem Prespa (współczesna Macedonia) a miastem Kastoria (współczesna Grecja) wędrowni Wołosi zabili Dawida – najstarszego syna feudała macedońskiego.

Wołosi w dziejach historycznych Bałkanów

Wołosi podczas całego średniowiecza byli na Bałkanach liczącym się elementem etnicznym, politycznym i militarnym. W X wieku znane są z północnej i środkowej Grecji regiony: Wielka (Tesalia), Mała (Etolia) i Górna Wlachia (Epir), które stanowiły najdalej wysunięte ku południowi tereny zamieszkałe przez Wołochów. O zasięgu ludności wołoskiej w tej części Grecji wskazują pośrednio liczne toponimy z rdzeniem „vlach” sięgające po Góry Parnas i Wybrzeże Morza Egejskiego (Nowicki 1998; ryc. 3). Osadnictwo wołoskie poświadczone jest także ze Świętej Góry Athos, skąd zostali jednak wygnani w 1105 r. Część Wołochów zamieszkujących grecką Tesalię (Wielką Wlachię) została przesiedlona przez cara bułgarskiego Samuela w 986 r. w górskie tereny Rodopów (Bułgaria). W XII wieku Wołosi utworzyli wraz z Bułgarami Drugie Państwo Bułgarskie nazywane Imperium Bułgarów i Wołochów z własnym królem tytułującym się Imperatores Bulgarorum et Blachorum (ryc. 3). Wołosi pełnili tam istotną rolę gospodarczą, dostarczając produktów z prowadzonej hodowli owiec (sery, mleko, skóry). Trudnili się transhumancyjnym pasterstwem polegającym na całorocznym wypasie nawet wielotysięcznych stad i cyklicznych wędrówkach pomiędzy letnimi pastwiskami wysokogórskimi (hale, połoniny; fot. 2 i 3) a zimowymi terenami wypasowymi położonymi na nizinach, wybrzeżach, bądź w kotlinach podgórskich. Przykłady takich peregrynacji znane były w XI i XII wieku, gdzie stada schodziły na zimę z górskich pastwisk Starej Płaniny nad Morze Czarne oraz z Rodopów nad Morze Egejskie i dolny Dunaj (ryc. 3). Znane są nawet przypadki, że z powodu braku dostatecznej ilości paszy pasterze wraz ze stadami przeprawiali się przez Morze Marmara, aż do tureckiej Azji Mniejszej (Olszański 2000). W późniejszym okresie, po przegranej wojnie Bułgarów i Wołochów z Cesarzem bizantyjskim w 1186 r. Wołosi zostali zepchnięci na północ od Dunaju i na południe od Karpat na terytorium nizinnej Wołoszczyzny i Mołdawii (współczesna Rumunia), gdzie w procesje asymilacji z zastanymi tam ludami (Słowianami, resztkami Geto-Daków) dali początek narodowi rumuńskiemu (Olszański 2000; ryc. 3).

Ekspansja Wołochów w Karpaty (XIII-XVII w.)

Rumunia

Czynnikiem, który najprawdopodobniej stymulował ekspansję Wołochów na północ i zachód była presja spowodowana stopniowym zajmowaniem Bałkanów przez Turków. Podbój osmański spowodował upadek państewek wołoskich i skłonił część klanów wołoskich do wędrówki i osiedlania się na górskich terenach Karpat. Sprzyjała temu także polityka osadnicza Węgier, których terytorium rozciągało się na północ od grzbietu Karpat Południowych (Siedmiogród), aż po współczesną Słowację (Górne Węgry; ryc.3.). Pierwsze wzmianki o pobycie Wołochów na terytorium węgierskiego Siedmiogrodu (Transylwanii) pochodzą z lat 1222 - 1224 i dotyczą rejonu Kotliny Fogaraskiej na wschód od Sibiu, które nazywano „terra Blachorum” (ziemia Wołochów; fot. 4, 5 i 6). Osiedli tam pasterze byli zobowiązani płacić królowi węgierskiemu daninę (tzw. pięćdziesiątnicę) w postaci owcy z jagnięciem i drugiej jałowej od każdych 50 sztuk wypasanego stada (Czajkowski 2008a). Wołosi, którzy byli zachęcani do osiedlenia się w Siedmiogrodzie pochodzili z terytorium Bułgarii (Czajkowski 1999). Samowystarczalna gospodarka wołoska stanowiła cenny element dla rozwoju gospodarki i wzrostu zaludnienia na górskich ziemiach Korony Węgierskiej, które zostały wcześniej spustoszone najazdem Tatarskim, stąd ilość Wołochów w XIV w. stale wzrastała, a osady wołoskie pojawiały się coraz dalej na północ zasiedlając współczesny teren Ţara Moţilor w Górach Zachodniorumuńskich (dawny komitat węgierski Bihor; ryc. 3).

Kolonizacja wołoska odegrała decydującą rolę w zasiedleniu słabo zaludnionego w XIII i XIV w. górskiego regionu Maramuresz w północnej Rumunii (ryc. 3). Pierwsze nadania ziemi kniaziom wołoskim pochodzą z 1317 r. i 1325 r., i dotyczą wiosek Gyulafalva (Giuleşti) nad rzeką Marą i Bârsana w okolicach Sighetu Marmaroskiego (Czajkowski 1991). Istotną rolę w kolonizacji górnego dorzecza dolin Izy i Wyszowa (Góry Marmaroskie i Rodniańskie; fot. 7) odegrała akcja osiedleńcza przeprowadzona przez Wołochów wojewody Bohdana z Cuhea w 1334 r. Exodus osadników wołoskich z Wołoszczyzny do Maramureszu wraz ze stadami i dobytkiem trwał przez cały rok. Ludność ta zasiedliła dużą część współczesnego rumuńskiego Maramureszu i kilka wsi na północ od Cisy na Zakarpaciu (ryc. 3). Wojewoda Bogdan był niechętnie nastawiony do króla Węgier i rozpoczął rokosz antywęgierski. W 1349 r. wraz ze sprzyjającą mu ludnością opuścił Maramuresz i zajął tereny na wschód od Karpat, zaczynając w ten sposób historię Mołdawii (Czajkowski 1991). Większość Wołochów była jednak podległa królowi, a nobilitowany mołdawski ród wołoski herbu Sas podjął nieudaną walkę z Bogdanem o odzyskanie węgierskiej dominacji w Mołdawii. W zamian za utracone tam ziemie synowie wojewody Sasa: Balk, Drag i Jan otrzymali tereny wzdłuż Cisy na Zakarpaciu, gdzie powstały kolejne wsie wołoskie (Czajkowski 2008a).

Region Maramuresz i Mołdawia odegrały ważną rolę w wołoskiej kolonizacji dalszych części Karpat. Z tych ziem bowiem pochodzili głownie koloniści zasiedlający tereny Zakarpacia i części Rusi Halickiej (ryc. 3). W Karpatach północnych prąd osadnictwa wołoskiego był rozproszony i stosunkowo nieliczny, co spowodowało całkowite zasymilowanie z ludnością ruską, polską, i słowacką. Migracja osadników z południa miała etnicznie najsilniejszy charakter wołoski tylko w swej pierwszej fazie, do czasu wchłonięcia elementu ruskiego. Rutenizacja Wołochów miała miejsce co najmniej od XIV w. nad Górną Cisą (Maramuresz/Zakarpacie), gdzie nastąpiło silniejsze wymieszanie się ludności ruskiej z Rusi Halickiej z ludnością wołoską (Czajkowski 1991).

Ruś Halicka (Ukraina) i Karpaty Polskie

Wołosi byli także cenionymi osadnikami po północnej stronie Karpat Wschodnich. Możliwości osadnicze otworzyły się po przyłączeniu Rusi Halickiej do Polski przez Kazimierza Wielkiego w 1340 r., który na nowo pozyskanych ziemiach nadawał przywileje osadnicze rycerstwu wołoskiemu, które zasłużyło się w walkach o Ruś (m.in. Daniło Dadźbogowic, Stefan Rybotycki herbu Sas; Czajkowski 1991). Kolejni władcy Polski z dynastii Jagiellonów sprzyjali takiej polityce osiedleńczej, nadając kniaziom i rycerstwu wołoskiemu tereny w rejonie Sambora, Drohobycza, Stryja, Kałusza i Rożniatowa, a także górskie terytoria Karpat Wschodnich (Tucholszczyzna i Bojkowszczyzna) w dorzeczu Oporu na południe od Skola (od 1397 r.) i w Turce nad Stryjem (1431 r; ryc.3).

Równolegle z zakładaniem nowych osad bądź dosiedlaniem już istniejących, miała miejsce swobodna, skierowana na zachód (wzdłuż łuku Karpat) migracja wędrownych grup Wołochów-pasterzy, którzy wypasając swoje stada prowadzili na wpół nomadyczny tryb życia. Grupy takich wędrownych pasterzy dotarły w 1373 r. w rejon Pogórza Karpackiego, gdzie w rejonie Dynowa nad Sanem wzmiankowana jest osada Wolosze (Czajkowski 1991). W 1395 r. grupa Wołochów weszła do Nowego Sącza podczas zjazdu królewskiego, na którym byli obecni królowa Jadwiga z Władysławem Jagiełłą, książę Witold oraz król węgierski Zygmunt Luksemburczyk (Czajkowski 1999). W roku 1406 grupa wędrownych Wołochów miała napaść na Stary Sącz (Dobrowolski 1961). W 1413 roku nieliczna, ośmioosobowa grupa wędrownych pasterzy pod przywództwem Dawida Wołocha założyła pasterską wieś Ochotnicę w Gorcach. W drugiej połowie XV w. przez Beskid Niski trwał swobodny ruch grup pasterzy, na przełomie 1490 i 1491 r. źródła donoszą o dramatycznym, zimowym wymarznięciu koczujących Wołochów wraz ze swoimi stadami na południe od Pilzna (Dobrowolski 1962). Pod koniec XV wieku wędrowni pasterze-nomadzi dotarli w rejon Wadowic (Chomętowski 1876) i na Żywiecczyznę, gdzie szybko rozwinęli swoją gospodarkę pasterską, która w szczytowym okresie swojego rozwoju w 1914 r. mogła poszczycić się aż 50 szałasami (Sawicki 1919).

Średniowieczna kolonizacja wołoska trzymała się na ogół łuku Karpat, ale od XV i XVI wieku Wołosi zaczęli ekspansję także na nizinne tereny ziemi bełskiej, chełmskiej i lubelskiej, zakładając tam nowe osady, bądź walachizując już istniejące (Czajkowski 2008b; ryc.3). Nowa fala osadnictwa wołoskiego w polskiej części Karpat miała miejsce w XVI wieku. Było to szczytowe nasilenie kolonizacji na prawie wołoskim, w efekcie którego doszło do lokacji na prawie wołoskim nowych osad położonych na terenie klucza muszyńskiego w Beskidzie Sądeckim (Szczawnik, Zubrzyk, Krynica, Izby) oraz do lokacji wsi na Skalnym Podhalu i w Beskidzie Śląskim, gdzie pierwszą górską osadą pasterską na Śląsku Cieszyńskim były powstałe w 1590 r. Mosty Jabłonkowskie (Popiołek 1939). Większość wsi pasterskich powstała tam jednak w późniejszym okresie, w latach 1621-1654, kiedy funkcjonowało tam 30 szałasów i wypasano 10 tysięcy owiec i kóz oraz 858 sztuk bydła rogatego (Popiołek 1939). W XVI wieku w Karpatach polskich powszechne były swobodne wędrówki i zimowy (listopad - kwiecień) pobyt ze stadami w lasach Kotliny Sandomierskiej i Oświęcimskiej (Dobrowolski 1938). Grupy wędrownych pasterzy spotykano w 1605 r. w lasach Beskidu Żywieckiego (Dobrowolski 1962). Historyczne wzmianki o wypasach transhumancyjnych znane były jeszcze z XX wieku ze Śląska Cieszyńskiego, gdzie górale z Brennej i Wisły wypędzali swoje stada na tzw. doły (Kopczyńska-Jaworska 1950/51).

Słowacja i Czechy

Według prof. Jerzego Czajkowskiego (2008a, 2008b), osadnictwo wołoskie na Słowacji postępowało z dwóch kierunków: korytarzem wschodnim (marmarosko-zakarpackim) oraz korytarzem południowym wprost z Bałkanów przez Nizinę Węgierską w góry Gemeru. Korytarzem wschodnim przemieszczała się od XIV w. zrutenizowana fala wołoska, która utworzyła najstarsze na terytorium współczesnej Słowacji wsie wołoskie (rusnackie), powstawałe w dobrach Drugethów w Zemplinie (Koromla 1337 r., Jasenove 1348 r.) oraz w Szaryszu (Orlik Niżny 1357 r.; ryc.3).

Masowy ruch osadnictwa wołoskiego miał miejsce w XV w., kiedy pasterze penetrowali lasy i góry w Szaryszu i na Spiszu, zasiedlając wcześniej założone wsie w dolinie Popradu (Jakubiany) i górnej Topli na południe od Gór Čergov (m.in. Ruska Wieś k. Preszowa, Šarišske Jastrabie) i docierając  na zachód aż w rejon Valaskej Dubovej (Orawa) i Żyliny (Kisuce).

W XVI wieku miała miejsce kolejna fala osadnicza, w której efekcie zasiedlono pustki osadnicze i dosiedlono starsze osady, zwłaszcza te zasiedlone wcześniej na prawie niemieckim (np. Osturnię na Zamagurzu Spiskim; fot.8). Przykładem zasiedlenia takiej pustki osadniczej była kolonizacja pasterzami wołoskimi górskiego terytorium państwa orawskiego Thurzonów (Górnej Orawy; fot.9), która rozpoczęła się w 1575 r. (Czajkowski 1991, 2008a). W jej efekcie powstał tam prężny ośrodek pasterski, już w 1619 r. na Górnej Orawie wypasano bowiem 24 tysiące sztuk owiec (Czajkowski 2008a).

Najdalej na zachód położonym i jednocześnie najpóźniej zajętym przez osadnictwo wołoskie terenem Karpat jest Wołoszczyzna Morawska (Valašsko). Region ten położony jest na terytorium czeskich Moraw na pograniczu ze Śląskiem i Słowacją. Obejmuje on górskie dorzecza Wsetyńskiej i Rożnowskiej Beczwy oraz karpackie pasma Gór Wsetyńskich (Vsetinské Vrchy), Jaworników (Javorniky) i zachodniej części Beskidu Śląsko-Morawskiego (Morawsko-slezské Beskydy). Kolonizacja wołoska miała tu miejsce od połowy XVI i w XVII w. i odbywała się głównie w oparciu o migrację z terenów pobliskiego Śląska Cieszyńskiego. W 1620 r. grupa około 50 rodzin wołoskich pochodzących z tego terytorium założyła u podnóża góry Radhost (1129 m n.p.m.) w Beskidzie Śląsko-Morawskim szereg osad pasterskich (Štika 2007) dając właściwy początek kolonizacji na prawie wołoskim.

***

Dzieje kolonizacji wołoskiej ukazują, że zasiedlanie Karpat ludnością pasterską odbywało się w przeciągu pięciu wieków i nie stanowiło jednorazowego procesu. Kolonizacja nowych terenów nie następowała też w porządku geograficznym, „po kolei”, lecz chronologia osad lokowanych na prawie wołoskim uwarunkowana była panującymi wówczas stosunkami własnościowymi i osadniczymi (gęstość zaludnienia, granice ekumeny, polityka wewnętrzna państw). Z jednej strony miała miejsce zorganizowana i potwierdzona historycznie kolonizacja w oparciu o ściśle określone przywileje osadnicze (prawo wołoskie), a z drugiej przybierała ona formę niezorganizowanych wędrówek grup pasterskich, które jedynie w kilku spektakularnych przypadkach zostały udokumentowane z terenów Karpat polskich przez kroniki historyczne. Elementy kultury i gospodarki przyniesione z Bałkanów przez pasterskich osadników wołoskich i rozwijające się dalej w nowych warunkach kontaktu z kulturą ludności rolniczej wpłynęły niewątpliwie na specyfikę i odrębność regionu karpackiego w stosunku do innych regionów Polski.

Literatura

Chomętowski W., 1876, Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku, t. 2, Warszawa.

Czajkowski J., 1999, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok, s. 225.

Czajkowski J., 2008a, Czy Wołosi to Włosi? [w:] J. Cząstka-Kłapyta (red.) Huculi, Bojkowie, Łemkowie – tradycja i współczesność, materiały pokonferencyjne, COTG PTTK, Kraków, ss. 13-28.

Czajkowski J., 2008b, Czy Wołosi mogli mieć wpływ na rozwój budownictwa w Karpatach? [w:], L. Richter (red.) Wołoskie dziedzictwo Karpat, Czeski Cieszyn, ss. 69-124.

Dobrowolski K., 1938, Dwa studia nad powstaniem kultury ludowej Karpat Zachodnich, Kraków.

Dobrowolski K., 1961, Studia nad kultura pasterską Karpat Północnych, [w:] Wierchy, t. 29, s. 33.

Dobrowolski K., 1962, Migracje wołoskie na ziemiach dawnego państwa polskiego, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, Wrocław, t. 4, ss. 89-121.

Felczak W., Wasilewski T., 1985, Historia Jugosławii, Wrocław, ss. 26-27.

Kopczyńska-Jaworska B., 1950/1951, Gospodarka pasterska w Beskidzie Śląskim, [w:] Prace i Materiały Etnograficzne, t. 8-9, Łódź-Lublin, ss. 155-322.

Moszyński K., 1962, O sposobach badania kultury materialnej Prasłowian, Wrocław, Ossolineum.

Nowicki P., 1998, Spotkałem nawet prawdziwych Wołochów, [w:] Płaj, t. 17, ss. 111-122.

Olszański T.A., 2000, Wołosi zapomniany lud Bałkanów, [w:] Płaj, t. 21, ss. 73-90.

Popiołek F., 1939, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice.

Reinfuss R., 1959, Problem Karpat w badaniach kultury ludowej, [w:] Polska Sztuka Ludowa, Warszawa, t. 13, ss. 1-2, 3-11.

Sawicki L., 1919, Szałaśnictwo w Górach Żywieckich, [w:] Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, Kraków, t. 14, ss. 137-183.

Štika J., 2007, Valaši a Valašsko, Rožnov, ss. 237.